Κυριακή 23 Οκτωβρίου 2011

Project για τις γλωσσικές ποικιλίες

Υλικό για αφόρμηση

                                             Περιθωριακά ιδιώματα

Ή αλλιώς: συνθηματικές γλώσσες, συνθηματικοί κώδικες, συνθηματικά ιδιώματα, κοινωνιόλεκτοι, αργκό. = τεχνητή-κωδική γλώσσα των κακοποιών και κατ’ επέκταση μεταφορικά:  ορολογία επαγγελματιών / ιδιόλεκτος κλειστών κοινωνικών ομάδων. Μερικά χαρακτηριστικά ιδιώματα  τέτοιου είδους είναι η γλώσσα των νέων, τα κουτσαβάκικα (η μάγκικη λαϊκή γλώσσα), η γλώσσα των τοξικομανών, τα καλιαρντά (γλώσσα των ομοφυλοφίλων), η γλώσσα των πολιτικών, των μοτοσικλετιστών (μηχανόβιων), των στρατιωτικών, του ιπποδρόμου κ.ο.κ.
Η κάθε τέτοια «γλώσσα μέσα στη γλώσσα», αντικατοπτρίζει τις ιδιαιτερότητες της ομάδας που τη χρησιμοποιεί. Χαρακτηριστικό των συνθηματικών κωδίκων, ιδιολέκτων κλπ. είναι ότι εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου όπως συμβαίνει με την κάθε γλώσσα.
 Οι ποικίλες μομφές εναντίον των αργκό μάλλον είναι περιττές, αφού αυτές χρησιμοποιούνται μόνο μεταξύ των μελών της κάθε ομάδας και όχι στις γενικότερες κοινωνικές τους επαφές. Άλλωστε και η ίδια η καθομιλουμένη ή κοινή είναι πλήρης στοιχείων από διάφορες αργκό:
«δεν προβλέπεται», «ψάρι» από τη στρατιωτική αργκό,
 «λυπητερή» από τη λαϊκή,
 «τζιτζί» από τη γλώσσα των μοτοσικλετιστών,
«τεκνό» από τη γλώσσα των ομοφυλοφίλων,
«κολλητός» από τη γλώσσα των νέων,
 «τη βρίσκω» από τη γλώσσα των τοξικομανών,
«κόκκινη κάρτα» από την ποδοσφαιρική ορολογία κ.ά.
Η χρήση των διαφόρων αργκό (ιδίως η ιδιόλεκτος των εκάστοτε νέων) και η επίδρασή τους στην κοινή καθομιλουμένη προκαλεί συνήθως αντιδράσεις που λίγο πολύ συνοψίζονται στον φόβο για «παρακμή» και εκχυδαϊσμό της καθαρής και «υψηλής» γλώσσας. Η γλώσσα, ωστόσο, είναι ζωντανός οργανισμός. η πρόσληψη δάνειων λέξεων και εκφραστικών σχημάτων από ξένες γλώσσες και από ιδιολέκτους, η παραγωγή νέων μεταφορών και ιδιωματισμών και η διαμόρφωση μιας καινούριας και πρωτότυπης νεανικής γλώσσας από κάθε γενιά αποτελούν ένδειξη ζωντάνιας και αφομοιωτικής δυναμικής. ως εκ τούτου, μπορούμε να κουλάρουμε, αντί να νταουνιαζόμαστε και να τα παίρνουμε στο κρανίο.

( από την ιστοσελίδα του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου:
http://www.elia.org.gr/pages.fds?pagecode=16.06.05&langid=1 )


Δραστηριότητες
Σκοπός μας είναι να κάνουμε ένα αφιέρωμα στις γλωσσικές ποικιλίες, που θα δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα του σχολείου μας.. 
Κάθε ομάδα αναλαμβάνει να μελετήσει μια συγκεκριμένη γλωσσική ποικιλία και να γράψει ένα (πολυτροπικό) κείμενο για την ποικιλία αυτή. 


1η δραστηριότητα: Βρείτε στο διαδίκτυο ή σε όποια άλλη πηγή νομίζετε υλικό για το θέμα της ομάδας σας (κείμενα, φωτογραφίες, βίντεο και ό,τι άλλο νομίζετε ότι θα σας χρησιμεύσει)

2η δραστηριότητα: Μελετήστε το υλικό σας και διακρίνετε μικρότερες ενότητες στις οποίες θα μπορούσατε να χωρίσετε την εργασία σας. Αναλάβετε ο καθένας μια ενότητα και προχωρήστε στη σύνθεση της εργασίας σας.

3η δραστηριότητα: Ξαναδιαβάστε όλοι μαζί τα κείμενά σας, διορθώστε τα και δημοσιεύστε τα στην ιστοσελίδα του σχολείου μας.
Εμπλουτίστε το κείμενο με βίντεο, εικόνες και ό,τι άλλο υλικό θέλετε.

Ομάδα Α
Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες: ιδιώματα και διάλεκτοι

Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες 
Ήδη, έχει αναφερθεί παραπάνω ότι η γεωγραφική διαστρωμάτωση συνίσταται σε δύο μορφές ποικιλιών:  τις διαλέκτους και τα ιδιώματα. Με τον όρο τοπικό ιδίωμα    δηλώνεται μία    γλωσσική γεωγραφική ποικιλία με κοινά χαρακτηριστικά,  η οποία διαφέρει από τις άλλες γεωγραφικές ποικιλίες,  αλλά ο βαθμός απόκλισής της είναι μικρός και περιορίζεται συνήθως στη φωνητική ή το λεξιλόγιο.  Η διάλεκτος αφορά σε γεωγραφικές ποικιλίες μεγαλύτερης διαφοροποίησης από τις υπόλοιπες ή σε ένα σύνολο τοπικών ιδιωμάτων. Με άλλα λόγια και οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα είναι τοπικές μορφές γλώσσας,  οι οποίες διαφέρουν από τις άλλες μορφές της ίδιας γλώσσας· η διαφορά είναι ότι οι διάλεκτοι  παρουσιάζουν μεταξύ τους μεγαλύτερες διαφορές,  ενώ τα ιδιώματα,  τα οποία αποτελούν υποκατηγορία της διαλέκτου,  εμφανίζουν μικρότερες αποκλίσεις από τις υπόλοιπες ιδιωματικές μορφές.
Γλωσσική ποικιλία
Κύριο χαρακτηριστικό της γλώσσας ως σημειακού συστήματος είναι η  ποικιλία και η διαφοροποίηση.
Οι παραπάνω  -συνυφασμένες με τη γλωσσική ποικιλία-  δυνατότητες της γλώσσας αποτελούν παράγοντες που ενισχύουν την επικοινωνιακή ελευθερία του ατόμου,  καθώς εμπλουτίζουν τις γλωσσικές επιλογές του. Με άλλα λόγια, επειδή κάθε γλωσσικός τύπος που εκφράζει μία ορισμένη σημασία συνδέεται με συγκεκριμένες συνυποδηλώσεις  (ευγένεια, επισημότητα,  λαϊκότητα,  χυδαιότητα,  γλωσσική ορθότητα, καθωσπρέπεια,  σκληρότητα, κοινωνική ομάδα,  κοινωνικό γόητρο,  φύλο κλπ),  ο φυσικός ομιλητής της γλώσσας έχει τη δυνατότητα να επιλέξει τον κατάλληλο τύπο,  ο οποίος ταιριάζει στην επικοινωνιακή περίσταση,  στο κειμενικό είδος και εκφράζει αποτελεσματικά τόσο τις προθέσεις του,  όσο και τις πιο λεπτές σημασιολογικές αποχρώσεις του μηνύματος που επιθυμεί να εκφράσει (Αρχάκης & Κονδύλη 2004)
H  αξία των επιλογών ως στοιχείου επικοινωνιακής ελευθερίας είναι πρόδηλη στον κατεξοχήν χώρο της γλωσσικής δημιουργικότητας,  σε αυτόν της λογοτεχνίας,  ενώ το ίδιο συμβαίνει και σε άλλες μορφές δημιουργικής χρήσης της γλώσσας,  όπως αυτές της διαφήμισης και της δημοσιογραφίας, ενίοτε και της πολιτικής. Οι ιδιαίτερες και συνειδητές κατά κανόνα επιλογές διάφορων δομικών ή λεξιλογικών στοιχείων που κάνει ο λογοτέχνης κατά τη λογοτεχνική του παραγωγή συνιστούν το λογοτεχνικό του ύφος. Αν δεν υπήρχε η δυνατότητα διαμόρφωσης προσωπικού ύφους μέσω επιλογών από το πλούσιο γλωσσικό υλικό του λόγου,  η λογοτεχνική παραγωγή θα ήταν αδύνατη· η δυνατότητα ύπαρξής της αναδεικνύει το βαθμό της εκφραστικής ελευθερίας που παρέχει στον άνθρωπο το γλωσσικό σύστημα. 
Είδαμε, λοιπόν, ότι η γλώσσα δεν είναι μία και μοναδική, δεν είναι ομοιογενής, αλλά η ίδια εθνική γλώσσα μπορεί να έχει πολλές ποικιλίες. Σημαντικό ρόλο παίζει η στάση των ομιλητών μιας γλωσσικής ποικιλίας απέναντι στους ομιλητές μιας διαφορετικής. Δεν είναι πάντα ευνοϊκή. Συνήθως οι χρήστες της επίσημης διαλέκτου θεωρούν υποδεέστερους τους χρήστες μιας διαφορετικής ποικιλίας. Αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία, όταν ο πρώτος έχει κάποια εξουσία από την οποία εξαρτάται ο δεύτερος.
Ποια είναι, όμως, η επίσημη ποικιλία μιας γλώσσας; Οι γλωσσολόγοι προτιμούν τον όρο “επίσημη διάλεκτος” αντί του συνηθισμένου “επίσημη γλώσσα”, θεωρώντας ότι μια γλώσσα μπορεί να αποτελείται από πολλές διαφορετικές διαλέκτους, μία από τις οποίες είναι και η επίσημη, η οποία μάλιστα δεν υπερέχει σε τίποτε από τις άλλες γεωγραφικές ή κοινωνικές διαλέκτους. Μία γλωσσική διάλεκτος αναδεικνύεται επίσημη όχι από συνειδητή επιλογή. Είναι συνήθως η διάλεκτος που χρησιμοποιούν οι ανώτερες τάξεις ή οι κάτοικοι της πρωτεύουσας μιας χώρας εξαιτίας της πολιτικής και πολιτιστικής σημασίας που έχει η πρωτεύουσα ως το κέντρο όπου λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις, αλλά και το κέντρο όπου λειτουργούν τα περισσότερα μορφωτικά ιδρύματα, πανεπιστήμια, ακαδημίες,εκδοτικοί οίκοι, τα οποία αναλαμβάνουν την τυποποίηση της εθνικής γραπτής γλώσσας συντάσσοντας επίσημες γραμματικές και λεξικά. Η γνώση και η χρήση της επίσημης αυτής διαλέκτου προσθέτει κύρος καθώς και δυνατότητα κοινωνικής ανόδου, αφού είναι το πρότυπο της ομιλίας των μορφωμένων. Είναι η γλώσσα των δικαστηρίων, του σχολείου, των επίσημων συγκεντρώσεων, του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης κ.ο.κ.
Όπως συμφωνούν πολλοί κοινωνιογλωσσολόγοι, που έχουν μελετήσει ένα μεγάλο μέρος από τις γλώσσες του κόσμου, καθώς και τις ποικιλίες τους, δεν υπάρχει γλωσσολογική αιτία που να αναγνωρίζει μια γλώσσα ή γλωσσική της ποικιλία ανώτερη από μια άλλη. Όλες είναι εξίσου εκφραστικές, λογικές και κατάλληλες για να καλύπτουν τις ανάγκες της επικοινωνίας των ανθρώπων που τις χρησιμοποιούν ανάλογα με την κοινωνική περίσταση.
Πολλοί πιστεύουν ότι η επίσημη διάλεκτος είναι η κανονική γλώσσα και ότι όλες οι άλλες ποικιλίες είναι αποκλίσεις από τη νόρμα, είναι φθορές της επίσημης γλώσσας, που οφείλονται σε άγνοια, αμέλεια ή ανοησία. Άρα, όπως πιστεύουν, το να χρησιμοποιείς την επίσημη διάλεκτο είναι το “σωστό”, ενώ το να χρησιμοποιείς μια άλλη διάλεκτο είναι το “λάθος”. Οι χαρακτηρισμοί “σωστή-λάθος”, “καλή-κακή” για τη γλώσσα έχουν να κάνουν με κοινωνικά κριτήρια παρά με γλωσσολογικά. Είναι, δηλαδή, χαρακτηρισμοί για τον ομιλητή και όχι για την ομιλία. (P.Trudgill).
Όπως είπαμε και πιο πριν, το πρόβλημα με την αντίληψη αυτή για την επίσημη διάλεκτο, υπάρχει όταν αυτός που κρίνει έναν ομιλητή, έχει στα χέρια του κάποια εξουσία. Ένα παράδειγμα είναι η γλώσσα που χρησιμοποιείται μέσα στη σχολική τάξη. Ποια διάλεκτο χρησιμοποιεί ο εκπαιδευτικός και ποια οι μαθητές; Όλοι οι μαθητές χρησιμοποιούν την ίδια διάλεκτο; Είπαμε, όμως, ότι όλοι οι ομιλητές μιας γλώσσας δεν χρησιμοποιούν την ίδια διάλεκτο, αλλά ανάλογα με τη γεωγραφική ή την κοινωνική τους προέλευση χρησιμοποιούν την αντίστοιχη. Το κρίσιμο ζήτημα εδώ είναι η στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στη γλώσσα των μαθητών, ποια συμπεράσματα βγάζουν και πώς αξιολογούν τους μαθητές από τη γλώσσα τους.
Η διάλεκτος που χρησιμοποιείται στο σχολείο είναι η επίσημη. Σ’ αυτή τη διάλεκτο είναι γραμμένα τα σχολικά βιβλία, αυτή χρησιμοποιούν οι εκπαιδευτικοί μέσα στην τάξη. Αναγκαστικά και οι μαθητές προσπαθούν να προσαρμόσουν το λόγο τους, αυτόν το λίγο λόγο που αρθρώνουν μέσα στην τάξη, στην επίσημη διάλεκτο. Μπορούν, όμως, το ίδιο εύκολα όλοι οι μαθητές να προσαρμοστούν στην επίσημη γλωσσική νόρμα του σχολείου; Υπάρχουν μαθητές που η γλώσσα τους δεν διαφέρει σχεδόν καθόλου από τη γλώσσα του σχολείου και έτσι χρειάζονται να κάνουν μικρότερη προσπάθεια για να προσαρμοστούν. Αυτοί ανήκουν στη μεσαία και ανώτερη κοινωνική τάξη. (Λέγοντας κοινωνική τάξη παίρνουμε σαν κριτήριο το οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο της οικογένειας.) Υπάρχουν μαθητές που η γλώσσα τους απέχει πολύ από τη σχολική γλώσσα. Είναι τα παιδιά που ανήκουν στην εργατική τάξη. Έτσι, οι μαθητές που προέρχονται από τα προνομιούχα κοινωνικά στρώματα, ευνοούνται από το γλωσσικό περιβάλλον του σχολείου. Έχουν μεγαλύτερη άνεση στο να κατανοήσουν και να αναμεταδώσουν τις σχολικές γνώσεις. Αυτό θεωρείται, λανθασμένα, “φυσικό χάρισμα” και κερδίζουν από τους δασκάλους τους χαρακτηρισμούς όπως “επιμελής”, “καλός μαθητής”, “ευφυής”. Αντίθετα, όσοι προέρχονται από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα πρέπει να διανύσουν μεγαλύτερη απόσταση για να προσαρμοστούν στο γλωσσικό κώδικα του σχολείου. Πρέπει να έρθουν σε ρήξη με το γλωσσικό κώδικα που έμαθαν να χρησιμοποιούν μέχρι τώρα από την οικογένειά τους, αφού το σχολείο υποβιβάζει στην κατηγορία του “λάθους” ή του “κατώτερου” όλες τις γλωσσικές διαλέκτους, κοινωνικές ή γεωγραφικές, που είναι διαφορετικές από τη δική του. Η δυσκολία των μαθητών αυτών να επικοινωνήσουν και να προσαρμοσθούν στο σχολικό γλωσσικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από τους καθηγητές ως “ανικανότητα”, “έλλειψη ευφυίας”, “τεμπελιά”, “αδιαφορία”. Έτσι, όπως κατέληξε ο Άγγλος κοινωνιογλωσσολόγος Basil Bernstein, η γλωσσική αποτυχία στο σχολείο, οδηγεί στη σχολική αποτυχία γενικώς.
Όμως κανένας άνθρωπος, που είναι διανοητικά υγιής, δεν είναι άγλωσσος και κανένας δεν χρησιμοποιεί κατώτερη γλώσσα. Χρησιμοποιεί τη γλωσσική ποικιλία που εξυπηρετεί τις επικοινωνιακές του ανάγκες, ανάλογα με την περίσταση. Όλοι οι ομιλητές μπορούν να προσαρμοστούν στη γλωσσική ποικιλία που επιβάλλεται να χρησιμοποιήσουν, όταν και εάν βρεθούν σε ανάλογη περίσταση. Άλλος προσαρμόζεται πιο γρήγορα και άλλος πιο αργά, ανάλογα με τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στην προσωπική του ιδιόλεκτο και τη γλωσσική ποικιλία που χρειάζεται να χρησιμοποιήσει, ανάλογα, όπως είπαμε, με την κοινωνική περίσταση της επικοινωνίας.
Αυτό φαίνεται, αν συγκρίνουμε τη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι μαθητές μέσα στη σχολική τάξη και τη γλώσσα τους, όταν βρίσκονται έξω από την τάξη. Έξω από την τάξη όλοι οι μαθητές έχουν τη γνώμη τους που την εκφράζουν με το δικό τους τρόπο. Ακόμα και οι μαθητές που, από φόβο μήπως πουν κάτι λάθος ή το πουν με λάθος τρόπο, μένουν τελείως αμίλητοι μέσα στην τάξη, όταν βρεθούν έξω από αυτή, σε φιλικό περιβάλλον, εκφράζονται ελεύθερα και μάλιστα με περίσσεια λόγου.


Ολόκληρη την εργασία μπορείτε να βρείτε εδώ
Διαβάστε επίσης το κείμενο της Μαρίας Κακριδή-Φερράρι "Διάλεκτος" στην ιστοσελίδα της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα.
Ομάδα Β
Η "νεανική ιδιόλεκτος" 




Η γλώσσα των νέων, Εργασία του Γ. Ανδρουτσόπουλου δημοσιευμένη στον Κόμβο για την Ελληνική Γλώσσα

Ομάδα Γ
Η γλώσσα των πολιτικών και των ΜΜΕ



Η "ασύμετρη απειλή" του πολιτικού λόγου, άρθρο του Διαμαντή Κρυωνίδη στο περιοδ.intellectum
Η γλώσσα των πολιτικών και των ΜΜΕ




Ομάδα Δ
Η ηλεκτρονική αργκό ή αργκό του διαδικτύου


Στην... Οξφόρδη η αργκό του internet  (άρθρο στην εφ. Τα Νέα)












Ομάδα Ε
Γλώσσα και φύλο: ο σεξισμός στη γλώσσα

Γλώσσα και φύλο (εργασία στην ιστοσελίδα της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα)
Η γυναικεία γλώσσα και η γλώσσα των γυναικών (εργασία της Μαριάνθης Μακρή -Τσιλιπάκου, καθηγήτριας Κοινωνιογλωσσολογίας ΑΠΘ)